شکوه محرم  در مینوشهر

آرشین برزگر| قزوین ـ خبرنگار: 

از زمانی که شاه طهماسب یکم صفوی قزوین را به پایتختی خود برگزید و برخی از علمای شیعه منطقه «جبل عامل» لبنان را برای ترویج مذهب تشیع به مینوشهر فرستاد، نام دارالمؤمنین هم به دیگر القاب قزوین اضافه شد و دیار مینونشان به محلی برای رشد فرهنگ شیعی و شیعه‌گری بدل شد.

 ناگفته پیداست که قیام امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان مهم‌ترین نقطه عطف تاریخ اسلام برای ایرانیان است. مردم قزوین هم که از دوره آل‌بویه برای شهدای کربلا عزاداری می‌کردند، بعد از استقرار سلاطین صفویه با قدرت تمام به تعزیت امام سوم شیعیان پرداختند.

 البته آنها این مراسم را مطابق ذوق و سلیقه هنرمندانه خود برگزار کردند و آیین‌ها و سنن ویژه خود را به آن افزودند که از پس قرن‌ها همچنان به قوت خود باقی است. 


سیاه‌پوشان

یکی از آداب و رسومی که مردمان این کهن‌دیار با آن محرم خود را آغاز می‌کنند، آیین «سیاه‌پوشان» است.

 یک پژوهشگر فرهنگ عامیانه با بیان این‌که مردم قزوین از یک هفته قبل به استقبال ماه محرم می‌روند به همشهری می‌گوید: در این هفته قزوینی‌ها با حضور در تکایا، حسینیه‌ها، مساجد محل و امامزاده‌ها بعد از نظافت این اماکن متبرکه، پرچم‌های سبز، سرخ، سیاه را در جای‌جای این اماکن و گوشه و کنار خیابان و کوچه نصب می‌کنند. 

علی‌اصغر یوسف گمرکچی سیاه‌پوشان را مهم‌ترین سنت ابتدای محرم در قزوین می‌داند و می‌افزاید: از یک روز مانده به محرم مردمان مذهبی قزوین لباس‌های سیاه خود را از گنجه‌ها بیرون می‌آورند و مرد و زن و کودک و کهنسال یکرنگ می‌شوند و با جامه مشکی خود در مجامع و میادین حضور می‌یابند. 

او با تأکید بر رونق داشتن رسوم عزاداری مینودری‌ها در ماه‌های محرم و صفر ادامه می‌دهد: این عزاداری‌ها از نخستین روز ماه محرم شروع می‌شود و تا آخر ماه صفر ادامه دارد. ضمن این‌که این 60 روز در قزوین به 6 دهه تقسیم شده و در هر دهه آیین‌ها و مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود. 


تشت‌گذاری

این کارشناس فرهنگ مردم، «تشت‌گذاری» را از سنت‌های ویژه مردمان ترک‌زبان استان قزوین برمی‌شمرد و می‌گوید: در این مراسم که عمدتاً در مساجد و تکایا برگزار می‌شود، سوگواران حسینی برای یادآوری تشنگی اباعبدالله (ع)، اهل بیت (ع) و یاران ایشان در دشت نینوا، چند تشت فلزی پر از آب را روی دست می‌گیرند و نوحه می‌خوانند. 

یوسف گمرکچی مبدا و مرکز اصلی برپایی این مراسم را شهر اقبالیه (سلطان‌آباد سابق) بیان می‌کند و می‌افزاید: در این آیین، هیات‌های مذهبی و دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی، نمادهای عاشورایی خود مانند پرچم، علم و کتل را از انبار تکیه‌ها و حسینیه‌ها خارج کرده و رسما آغاز برنامه‌ها و عزاداری‌های مخصوص ماه‌های محرم و صفر را اعلام می‌کنند. 


طبق‌کشی

این قزوین‌پژوه آیین «طبق‌کشی» را از دیگر سنت‌های عزاداری قزوینی‌ها در دهه نخست محرم عنوان می‌کند و می‌گوید: طبق وسیله‌ای استوانه‌ای‌شکل از جنس چوب به درازی 5/1 متر و پهنای یک متر است. ظاهر آن آیینه‌کاری است و روی آن پرهایی سبز و سفید به نشانه کلاهخود امام حسین (ع) قرار دارد. مردم قزوین هنگام عزاداری، این طبق را روی سر خود می‌گذارند و حمل می‌کنند. 

یوسف گمرکچی زمان شروع عزاداری‌های خیابانی را در قزوین هفتم محرم می‌داند و اظهار می‌کند: در هفتمین شب محرم، هیات‌های عزاداری از کل استان به امامزاده‌های علی(ع)، آمنه خاتون (س) و بی‌‌بی شهربانو می‌روند و در قالب دسته‌های متفاوت با برگزاری مراسمی مانند علامت‌کشی، طبق‌کشی، زنجیرزنی و سینه‌زنی عزاداری می‌کنند. 

او ادامه می‌دهد: در شب تاسوعای حسینی هم دسته‌های عزاداری از مساجد، حسینیه‌ها و تکیه‌ها به سوی امامزاده سلطان سیدمحمد (ع) سرازیر می‌شوند و در آنجا کنار هم جمع شده و در شب عاشورا همین دسته‌ها به سمت امامزاده حسین (ع) حرکت کرده و یکی از پرشکوه‌ترین عزاداری‌های جهان اسلام را در کنار بارگاه فرزند امام هشتم(ع) برگزار می‌کنند. 


قیمه‌نثار 

دیگر پژوهشگر آداب و رسوم محلی در گفت‌وگو با همشهری سبک پخش غذای نذری قزوینی‌ها را در روزهای محرم در ایران بی‌نظیر توصیف می‌کند و می‌گوید: شناخته‌شده‌ترین غذای سنتی قزوین که نوعی از طبخ قیمه‌پلو است، به این دلیل که نثار روح سیدالشهدا (ع) می‌شود به «قیمه‌نثار» مشهور شده است. 

حمیدرضا ملازینل با ذکر این‌که پیش‌تر قیمه‌نثار فقط در ماه‌های محرم و صفر در قزوین پخته می‌شد، می‌افزاید: در غذای گفته‌شده که با گوشت فراوان، خلال بادام و پسته قزوینی پخته می‌شود، برنج از خورش جدا نیست زیرا قیمه‌نثار قرار بود (و هست) که به خیل بالایی از عاشقان حسینی داده شود. 

او توزیع قیمه‌نثار را به 2 شکل ناهار در روزهای تاسوعا و عاشورا و شام در شب‌های دیگر محرم‌الحرام شرح می‌دهد و تصریح می‌کند: بعد از این‌که قیمه‌نثار طبخ می‌شود، به صورت مجمع (سینی بزرگ) 3 یا 4 نفره بین عزاداران توزیع می‌شود و افراد دور هم و روی همین مجمع (به گویش قزوینی: مرجُمه) به خوردن غذا مشغول می‌شوند. 

این قزوین‌شناس با بیان این‌که بعدازظهر و شب در مسیرهای تردد از مردم با شربت زعفران با تخم ریحان یا شیر پذیرایی می‌شود، ادامه می‌دهد: اگر محرم مانند امسال در فصل گرم سال باشد، با شربت زعفران و چنانچه در فصل سرد سال قرار بگیرد، با شیر گرم از مردم قزوین پذیرایی می‌شود. 


برپایی سفره‌های نذری

مدیرکل اجتماعی و فرهنگی استانداری قزوین برپایی سفره‌های نذری را از جمله آیین‌های فرهنگ‌ساز بانوان قزوینی در ماه‌های محرم و صفر توصیف می‌کند و می‌گوید: پهن کردن سفره‌های نذری که قرن‌هاست زنان در سرزمین مینونشان انجام می‌دهند، به جز جنبه‌های دینی، مذهبی و معنوی مانند برپایی مراسم دعا، کارکردهای اجتماعی مختلفی دارد و به مانند یک سازمان مردم‌نهاد، بانوان قزوینی را به سوی فعالیت‌های فرهنگی و انجام امور خیر سوق می‌دهد. 

مریم بیدخام با بیان این‌که اغلب این سفره‌های نذری به نام ائمه معصومین گسترده می‌شود، اظهار می‌کند: سفره‌های حضرت علی (ع)، امام حسن (ع)، حضرت عباس (ع)، حضرت قاسم (ع)، حضرت رقیه (س) و دوازده امام در زمره این سفره‌ها به شمار می‌آیند که در آنها خوراکی‌های مختلفی به عنوان نذری پخش می‌شود. 

وی سفره نذری «ولدآبادی» را از جمله سفره‌های نذری مشهور در استان قزوین برمی‌شمرد و می‌افزاید: در ضلع جنوبی امامزاده حسین (ع)، سنگ قبری متعلق به سیدعلی ولدآبادی (روحانی قزوینی) وجود دارد. اگر کسی حاجتی داشته باشد، پارچه سبزی روی این مقبره پهن می‌کند و بین مردم نان و ماست توزیع می‌کند تا به حاجت و نذر خود برسد. 

آنچه آداب، رسوم و سنن عزاداری مردمان مینودری را از سایر نقاط ایران متمایز می‌کند فقط به نحوه برگزاری این آیین‌ها خلاصه نمی‌شود و با حضور در حسینیه‌های قزوین می‌توان فهمید این آیین‌ها و مراسم متناسب با روح شیعی ایجاد شده‌اند و ترویج یافته‌اند.

 با وجود این لازم است که برای ثبت و ضبط این خرده‌فرهنگ‌های ارزشمند بیش از گذشته تلاش کرد تا هیچ‌گاه شاهد فراموشی این سنت‌های ارزشمند نباشیم.